خاورمیانه یکی از پرالتهاب ترین دوران های خود را سپری می کند. تاریخ یکصد ساله این منطقه با جنگ های گوناگون و دخالت های خارجی پیوندی عمیق دارد اما در کمتر دورانی نظم و ثبات سیاسی منطقه تا این اندازه به هم خورده بود؛ به گونه ای که برخی دولت ها توان اعمال حاکمیت بر همه گستره سرزمینی خود را نداشتند.

به همین دلیل با وجود تنش های مرزی میان برخی کشورهای منطقه و بروز شماری جنگ منطقه ای، تا اندازه ای امنیت مرزهای سیاسی برقرار بود و مردم امنیت نسبی داشتند.

تحولات چند سال گذشته ساختار نظم منطقه را به هم ریخته و حاکمیت برخی دولت ها بر گستره سرزمینی آنها را زیر سوال برده است. در پی این تحولات و برآمدن گروه های تروریستی مانند داعش، نظام سیاسی در برخی کشورها مانند عراق، سوریه، لیبی به هم ریخت و امنیت مرزها و به دنبال آن، امنیت جانی مردم این کشورها زیر تاثیر قرار گرفت.

به همین دلیل، یک معضل بزرگ با نام «مساله آوارگان» بر مشکلات منطقه بار شد؛ معضلی که می تواند برای مدت ها امنیت سیاسی، انسانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را از منطقه خاورمیانه بگیرد.

این مساله به ویژه زمانی تشدید شد که برخی کشورهای منطقه مانند عربستان سعودی از بی ثباتی های موجود در قلب جهان عرب به سود رقابت های منطقه ای خود بهره برده و نه فقط از گروه های تروریستی پشتیبانی می کنند، بلکه تمامیت سرزمینی کشوری مانند یمن را با حمله به این کشور زیر سوال برده اند. این امر بر ناگواری مساله آوارگان افزوده است.

در این چارچوب، با نگاهی به وضعیت آوارگان در سطح منطقه باید گفت بیشترین بی ثباتی های سیاسی و امنیتی در چهار کشور سوریه، عراق، لیبی و یمن رخ داده و به همین دلیل، موج بزرگی از آوارگان این کشورها پدید آمده است.

هم اکنون بر پایه آمارهای سازمان ملل متحد، 10 میلیون و 800 هزار سوری از جمعیت 22 میلیونی سوریه به صورت مستقیم از جنگ این کشور تاثیر پذیرفته اند که از این شمار، 6 میلیون و 500 هزار نفر به مهاجرت درون مرزی دست زده اند و سه میلیون نفر دیگر خاک سوریه را به قصد مهاجرت به کشورهای همسایه ترک کرده اند که 150 هزار نفر از آنان به کشورهای اروپایی رفته اند.

در عراق نیز وضعیت دشواری به چشم می خورد و نبرد در استان های الانبار، صلاح الدین و نینوا به آوارگی بخش زیادی از جمعیت این استان ها منجر شده است. بر پایه آمارهای دولت مرکزی عراق، در فاصله ژانویه و فوریه سال 2014 میلادی (دی و بهمن 1392 خورشیدی) که داعش به این استان ها یورش برد نزدیک به یک میلیون و 800 هزار عراقی خانه و شهر خود را ترک کردند.

بی ثباتی های امنیتی در لیبی به آوارگی بخش زیادی از مردم این کشور منجر شده است به گونه ای که از سپتامبر 2014 میلادی (شهریور 1393 خورشیدی) تاکنون 140 هزار نفر به مهاجرت از خانه و شهر خود وادار شده اند که بخش زیادی از آنان از راه دریای مدیترانه به سوی جنوب اروپا رفته اند.

یمن نیز پس از حمله عربستان به این کشور با وضعیت پیچیده ای روبرو شده است. از یک سو این کشور دچار یک بی ثباتی سیاسی-امنیتی داخلی شده که به درگیری گروه های گوناگون یمنی انجامیده است. از سوی دیگر، حمله عربستان به این کشور بر دامنه بی ثباتی ها و فقر در این کشور فقیر افزوده و این در حالی است که یمن با بحران فقر و بی آبی شدید دست و پنجه نرم می کند. به همین دلیل 334 هزار نفر از مردم یمن برای حفظ جان خود شهر و مکان زندگی را تغییر داده و در دیگر نقاط کشور ساکن شده اند و 246 هزار نفر دیگر نیز وطن را ترک کرده اند که مقصد 95 درصد آنان کشور کم امکانات سومالی بوده است.

بنابراین در نگاهی به پیامدهای سیاسی، امنیتی، انسانی و اقتصادی این حجم از آوارگی مردم در خاورمیانه باید گفت از یک سو میلیون ها نفر از مردم این منطقه در پی حوادث چند سال گذشته کشور خود را ترک کرده اند که این به معنای محرومیت این آوارگان از تامین بدیهی ترین نیازهای زیستی خود است. از سوی دیگر، این حجم گسترده از آوارگان فشارهای اقتصادی، سیاسی و امنیتی زیادی بر کشورهای مقصد وارد کرده و خطر فروپاشی سیاسی- امنیتی، کل منطقه خاورمیانه را تهدید می کند.

آنچه در این میان باید مورد توجه قرار گیرد، پیامدهای انسانی پس از این آوارگی برای مردم و پیامدهای امنیتی آن برای نظم و ثبات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی منطقه خاورمیانه است.

در بعد انسانی باید به این نکته توجه کرد که به دلیل رقابت های منطقه ای برخی کشورها برای بهره برداری از تنش های موجود در خاورمیانه نه فقط بر شدت این تنش ها و آشوب ها افزوده شده، بلکه این رقابت ها موجب شده است کشورهای منطقه کمترین توجهی به حقوق انسانی مردمی که خانه و کاشانه خود را ترک کرده اند، نداشته باشند.

در این میان سازمان های بین المللی به ویژه نهادهای زیرمجموعه سازمان ملل متحد نیز در ارایه خدمات اولیه به این آوارگان ناکام مانده اند که بخشی از این امر به ناکارآمدی این سازمان ها برمی گردد و بخشی از آن ناشی از موانعی است که رقابت های منطقه ای بر سر راه فرستادن کمک های انسان دوستانه برای آوارگان ایجاد می کند.

در بعد منطقه ای نیز باید به مواردی مانند فروپاشی ساختار نظم منطقه ای، زمینه چینی برای جنگ های قومی- مذهبی و افزایش خسارت های اقتصادی توجه کرد.

فروپاشی ساختار سیاسی در برخی کشورها و نقض حاکمیت آنها به ایجاد مناطق خلاء منجر شده است که فضای مناسبی برای رشد گروه های تروریستی فراهم می کند. تجربه نشان داده است این گروه ها در چنین فضاهایی توان شکلگیری و ریشه دوانی پیدا می کنند.

از سوی دیگر، نقض حاکمیت و شکل گیری چنین خلاء هایی به تشدید رقابت های منطقه ای برای پر کردن این فضاها منجر می شود؛ امری که بر بار آشوب های منطقه ای می افزاید و آواره شدن شمار بیشتری از مردم منطقه را به همراه دارد.

نکته دیگر اینکه به دلیل تنوع قومی و مذهبی در خاورمیانه، شکل گیری گروه های تروریستی و تشدید رقابت های منطقه ای به آغاز جنگ ها و تسویه های قومی و مذهبی منجر می شود. این امر افزون بر اینکه بر شمار آوارگان می افزاید، شرایط روانی ویژه ای ایجاد می کند که مردم آواره را به سوی افزایش خشونت سوق می دهد.

همه این ها در حالی است که هر چه بر دامنه بی ثباتی در خاورمیانه افزوده شود، امکانات رشد اقتصادی منطقه در راه جنگ به هدر می رود و زیرساخت های اقتصادی هر چه بیشتر ویران می شود.

اگر به این مساله توجه داشته باشیم که رشد اقتصادی به توسعه می انجامد و توسعه به ثبات سیاسی منجر می شود و ریشه های خشونت و نابسامانی سیاسی را می خشکاند، خواهیم دید جنگ و خشونت و آوارگی میلیون ها نفر نه فقط ظرفیت های رشد اقتصادی را نابود می کند، بلکه افزایش شمار آوارگان فشارها را بر اقتصاد کشورهای منطقه افزایش می دهد و می تواند به فروپاشی اقتصادی در کل خاورمیانه منجر شود.

بنابراین نیاز است کشورهای منطقه پیش از آنکه مساله آوارگان به بحرانی فراگیرتر تبدیل شود به فکر چاره ای برای خشکاندن ریشه های جنگ و تروریسم به عنوان عوامل بنیادین آوارگی مردم بپردازند تا از این راه هم از حجم آوارگان کاسته شود و هم بتوان به مدیریت مسائل آوارگان پرداخت و از تبدیل شدن آن به معضلی امنیتی برای کل منطقه جلوگیری کرد.

* از:مهدی جوکار (گروه پژوهش و تحلیل خبری)