چکيده

یکی از صنایعی که در سال های اخیر تلاش بسیاری صورت گرفته است تا رونق گذشته را دوباره پیدا کند صنعت پرورش کرم ابریشم است. نوغانداری و تولید فرآورده های ابریشمی از جمله فعالیتهایی جانبی در كنار فعالیتهای اصلی كشاورزی است.

محصول اصلی حاصل از پرورش کرم ابریشم نخ ابریشمی می باشد که در ایران بیش از 95 درصد آن در تولید فرش به کار می رود که می توان گفت انحصاری می باشد.

نخ ابریشمی به واسطه نرمی، شفافیت همراه با ظرافت و استحکام فوق العاده ای که دارد یکی از مهمترین و گرانبهاترین الیاف ها شمرده می شود.

ارتباط تنگاتنگی بین کشاورزی، صنعت، تجارت و بازرگانی در صنعت نوغانداری وجود دارد و این ارتباط همچون حلقه های یک زنجیر است، عملکرد ناقص یک حلقه موجب محدودیت حلقه های دیگر و عملکرد مطلوب یکی سبب رشد و توسعه دیگر حلقه ها می گردد. پس با توجه به سرمایه گذاری های صورت گرفته و پتانسیل های موجود در این صنعت و دسترسی آسان به مواد اولیه می توان با توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی علاوه بر تامین نیاز کشور محصولات ابریشمی بسیاری را به خارج از کشور صادر نمود.

1- مقدمه

یکی از صنایعی که در سال های اخیر تلاش بسیاری صورت گرفته است تا رونق گذشته را دوباره پیدا کند صنعت پرورش کرم ابریشم است. صنعتی که در زمان صفویه رونق بسیاری داشت و عواملی نظیر بروز بیماری های واگیردار و تولید ابریشم مصنوعی و ... بلای جان این صنعت شد و آن را از رونق انداخت.

نوغانداری و تولید فرآورده های ابریشمی ازجمله فعالیت های جانبی دركنار فعالیتهای اصلی كشاورزی است. افزایش روز افزون مصرف فرآورده های ابریشمی درجهان و كاهش یا توقف فعالیت نوغانداری در كشورهای توسعه یافته فرصت مناسبی برای كشورهای در حال توسعه جهت توسعه این صنعت فراهم کرده است.

برخی از ویژگیهای اقتصادی نوغانداری در کشور ما عبارتند از:

1- سرمایه گذاری در این رشته در مقایسه با پاره ای از فعالیتهای تولیدی کشاورزی كمتر و بازگشت سرمایه سریعتر می باشد.

2- دوره بازدهی این فعالیت كوتاه و امكان پرورش كرم ابریشم 3 سال بعد از شروع كاشت توت فراهم خواهد بود.

3- در مناطقی كه امكانات طبیعی اجازه دهند می توان این فعالیت را به صورت یك فعالیت مستمر سالانه مورد نظر قرار داد.

4- حرفه ای كارگر طلب و اشتغال زا است كه به صورت شغل فرعی نیز می تواند در مجاورت مشاغل اصلی روستایی از زمان پرورش تا صنایع جانبی و تولید محصولات نهایی مورد توجه قرارگیرد.

5- پرورش كرم ابریشم برای كشاورزان خرده پایی كه نیم تا یك هكتار توتستان دارند قابل انجام بوده و مدیریت چنین واحدهایی در سطوح روستایی بسیار عملی و اقتصادی می باشد.

6- پرورش كرم ابریشم در مواردی بسته به الگوی زراعی و شرایط اقلیمی، منطبق بر دوره كم كاری كشاورزان بوده و به فعالیت اصلی آنان لطمه ای وارد نمی سازد بلكه از بیكاری پنهان كشاورزان جلوگیری می نماید.

7- این فعالیت امكانات تامین مواد اولیه برخی از صنایع نظیر نساجی، قالی بافی، صنایع پزشكی، صنایع نظامی و ... را فراهم می سازد و از این نظر می تواند به عنوان منبع مناسبی برای در آمد ارزی كشور تلقی گردد.

2- سابقه پرورش کرم ابریشم

قدمت پرورش کرم ابریشم در جهان به حدود چهار هزار سال قبل از میلاد و مربوط به کشور چین است. پس از چین، کره دومین کشوری بود که در 1200 سال قبل از میلاد به پرورش کرم ابریشم پرداخت.

ژاپنی ها در اواخر قرن نوزدهم تحقیقات وسیعی را در خصوص توسعه پرورش کرم ابریشم انجام دادند و با استفاده از ماشین آلات جدید و تولید فنون پیشرفته گام های بزرگی را در این صنعت برداشتند.

در حال حاضر چین با حدود 59 درصد از کل تولید جهان بزرگترین کشور تولید کننده ابریشم جهان است و بعد از آن هندوستان با 15 درصد و ژاپن با 12 درصد از دیگر تولید کنندگان بزرگ ابریشم جهان هستند.

آغاز پرورش کرم ابریشم ایران مربوط به جاده ابریشم است که بخشی از آن از ایران می گذشت. این صنعت در ایران چنان سریع توسعه یافت که در دوران حکومت صفوی ایران دارای بالاترین میران تولید ابریشم در تاریخ کشور بود به طوری که مجموع تولید ابریشم در سال حدود بیست هزار عدل بود و هر عدل حدود سی و شش من و هر من تقریباً 3 کیلو می باشد(حدود 2000 تن در سال).

صنعت پرورش کرم ابریشم ایران در زمان صفویه چنان رونقی داشت که شاه عباس اول و جانشینان او انحصار تجارت ابریشم را در اختیار خود داشتند و کارخانجات بسیاری را جهت بافت منسوجات ابریشمی در اختیار داشتند.

بعد از زمان صفویه به دلیل شیوع بیماری پبرین و در سال های بعد نیز عواملی نظیر ساخت ابریشم مصنوعی و واردات بی رویه آن، پایین بودن قیمت خرید پیله باعث افت تولید این محصول در کشور شد به طوری که در اواسط دهه 80 به حدود 800 تن پیله تر در سال رسید.

3- بررسی روند تولید کرم ابریشم

محصول اصلی حاصل از پرورش کرم ابریشم نخ ابریشمی می باشد که در ایران بیش از 95 درصد آن در تولید فرش به کار می رود که می توان گفت انحصاری بوده و بسیار شکننده می باشد و هر گونه نوسانی در صادرات فرش ابریشمی بر روی تولید پیله تر اثر گذار خواهد بود. البته فضولات و شفیره کرم ابریشم دارای کاربردهایی است. نخ ابریشمی به واسطه نرمی، شفافیت همراه با ظرافت و استحکام فوق العاده ای که دارد یکی از مهمترین و گرانبهاترین الیاف ها شمرده می شود.

در حال حاضر پرورش دهندگان کرم ابریشم صرفاً به تولید پیله تر می پردازند و پیله تر خریداری شده توسط دولت و یا تاجران در کارگاه های نخ ریسی تبدیل به نخ ابریشمی می شود.این نخ علاوه بر استفاده در تولید فرش های دست باف به مقدار کمتر در تولید البسه لوکس و صنایع دستی استفاده می شود که محصولات تولید شده بسیار کم و قیمت بسیار بالایی دارد.

با تولید نخ ابریشم مصنوعی و استفاده از آن در صنایع نساجی تولید نخ ابریشمی دچار رکود شد. اما در سالهای اخیر به دلیل افزایش هزینه های تولید و مشکلات ناشی از استفاده از الیاف مصنوعی توجه به این محصول افزایش یافته است.

به طور کلی مراحل تولید نخ ابریشمی شامل مراحل انتخاب پیله و درجه بندی آن، خفه و خشک کردن، انبار کردن، جداسازی، کرک زدایی، غربال کردن، مخلوط کردن، پخت پیله ها، برس زدن، ابریشم کشی، کلاف پیچی، سوکینگ، تابندگی و بسته بندی می باشد. سپس نخ تولیدی به مراکز عمل آوری ابریشم خام ارسال شده و در آنجا عملیات کلیابی، صمغ گیری و تابندگی صورت می گیرید. در نهایت نخ تولیدی در کارخانجات و مراکز بافت فرش های ابریشمی به کالایی نفیس تبدیل می گردد.

تحریم اقتصادی ایران در سال 1391 و افزایش نرخ دلار و به صرفه نبودن واردات نخ ابریشمی فرصت مناسبی را در اختیار فعالان صنعت نوغانداری قرار داده است تا با سرمایه گذاری در این بخش علاوه بر تامین نیاز صنایع نساجی و دستی سبب افزایش تولید و کاهش هزینه تمام شده این محصول و افزایش روند تقاضای این الیاف شود.

علاوه بر موارد ذکر شده با توجه به پیشرفت های صورت گرفته در صنایع و افز ایش جمعیت کشور میزان استفاده از نخ ابریشمی روز به روز در حال افزایش است.

همچنین ارتباط تنگاتنگی بین کشاورزی، صنعت، تجارت و بازرگانی در صنعت نوغانداری وجود دارد و این ارتباط همچون حلقه های یک زنجیر است، عملکرد ناقص یک حلقه موجب محدودیت حلقه های دیگر و عملکرد مطلوب یکی سبب رشد و توسعه دیگر حلقه ها می گردد.

4- عوامل اقتصادی موثر در تولید پیله کرم ابریشم

هدف از رشد و توسعه صنایع کرم ابریشم باید مبتنی بر به دست آوردن حداکثر کیفیت و کمیت پیله و ابریشم خام با استفاده از اقتصاد بهینه باشد بدین منظور ایجاد توتستان و تکثیر واریته های اصلاح شده در راستای کمیت و کیفیت مطلوبتر، استفاده از نژادهای قوی و سالم و پر محصول کرم ابریشم و همچنین ایجاد شرایط محیطی مناسب پرورش با استفاده از تکنولوژی پیشرفته باید در اولویت های توسعه این صنعت قرار گیرد.

عرضه پیله از طرف نوغانداران تابعی از متغیرهایی مانند قیمت سال قبل فروش پیله، قیمت نهاده های تولید، شرایط آب و هوایی، بروز بیماریها و آفات ،میزان تولید سال یا سالهای گذشته و درآمد حاصل می باشد.
از آنجایی که پیله محصول فساد پذیر است نوغانداران به درآمد حاصل از پیله وابستگی دارند بنابراین نوغانداران در زمان عرضه، از دیدگاه پارامترهای اقتصادی به قیمت حساسیت چندانی ندارند.

از طرفی تقاضای پیله از طرف متقاضیان تابعی از متغیرهایی مانند قیمت پیله تر در سال جاری، قیمت نهاده های تولید نخ ابریشم، قیمت نخ ابریشم ( محاسبه سود به هزینه)، میزان تولید و قیمت نخ ابریشم سال گذشته و سلیقه و انتظارات متقاضی و بازارپسندی نخ ابریشم تولیدی می باشد.

بازار پیله در زمان عرضه محصول به دلیل اندک بودن خریداران عمده یک بازار شبه انحصاری است که این امر در بعضی موارد موجب پایین نگهداشتن عمدی قیمت و متضرر شدن تولید کننده می گردد که در نهایت سبب دلسردی تولید کننده و کاهش محصول در سنوات آتی می گردد.

در زمان عدم اطمینان و اشتیاق تولیدکننده و بروز رفتارهای متفاوت از آنان، دولت با اجرای سیستم کنترل و تشویق قیمتی در بازار پیله دخالت می نماید که به آن قیمت تضمینی خرید محصولات کشاورزی می گویند که یکی از ابزارهای سیاستهای حمایتی دولت در بخش کشاورزی است.

دولت با اعلام قیمت مناسب، تا حدودی کشاورزان را در مقابل نوسانات شدید قیمتی مصون می نماید. در اتخاذ این سیاست، هدف اصلی دولت حمایت از تولیدکنندگان می باشد هر چند که برای بودجه دولت هزینه آور است. پیله کرم ابریشم از جمله محصولات بخش کشاورزی است که از سال 1371 در زمره این نظام قرار گرفته است.

اهداف اصلی از اعمال قیمت تضمینی شامل، حفظ و افزایش تولید محصول و ایجاد تعادل در نظام تولید، ایجاد ثبات در قیمت بازار، ایجاد و حفظ درآمد قابل قبول برای تولیدکنندگان، عرضه مناسب محصولات برای حفظ رفاه مصرف کنندگان، جلوگیری از ضایعات محصولات کشاورزی می باشد.

اما اعمال سیاست خرید تضمینی دارای مشکلاتی نظیرگستردگی شمول محصولات تحت پوشش خرید تضمینی، هزینه های زیاد برای دولت (برای عملیات خرید و انبارداری)، عدم تکافوی اعتبارات در نظر گرفته شده برای خرید تضمینی، تأثیر نسبی بر بهره وری تولید می باشد.

قیمت نخ در بازار تابع عرضه و تقاضا بوده که البته یک سری عوامل دیگر در قیمت نخ تاثیر گذار می باشند. هر فعل و انفعالی در بازار نخ بلافاصله تاثیر خود را در بازار پیله و به تبع آن در فعالیتهای نوغانداری می گذارد با این تفاوت که آثار رکودی ناشی از فعل و انفعالات بازار نخ در بازار پیله کوتاه مدت موثر بوده و ضمن کاهش فعالیتهای نوغانداری، سبب تلاش کمتری احیاء مجدد توتستان، آماده سازی تلنبار و ... حداقل در کوتاه مدت خواهد بود.

5- نتيجه گيري

یکی از نقاط قوت صنعت نوغانداری کشور ما این است که در صورت فراهم شدن انگیزه اقتصادی سایر انگیزه های لازم برای رشد و توسعه آن وجود دارد. پس با توجه به سرمایه گذاری های صورت گرفته و پتانسیل های موجود در این صنعت و دسترسی آسان به مواد اولیه می توان با توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی علاوه بر تامین نیاز کشور محصولات ابریشمی بسیاری را به خارج از کشور صادر نمود.

نکته ای را که باید در این میان مد نظر قرار داد این است که معمولاً حداقل سود در اختیار پرورش دهنده قرار می گیرد.با برنامه ریزی های صورت گرفته تلاش بر این است که با ایجاد توتستان ها،کارگاه های پرورش و نخ ریسی بتوان سود حداکثری را نصیب پرورش دهندگان که پایه و اساس این صنعت هستند قرار داد.

همچنین باید با به روز رسانی تکنولوژی تولید نخ ابریشمی صنعتی توجه نموده و با تنوع بخشی به سایر محصولات موجبات رونق و صادرات این محصولات را فراهم کرد.

نویسندگان:

1حبیب اله زارع هرفته، کارشناس ارشد تغذیه دام سازمان جهاد کشاورزی استان گلستان

2 محمد رضا راهی، کارشناس ارشد آموزش و ترویج شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران

منبع:نیلکوه